Halloween là dịp mọi người đổ ra đường để hóa trang, xin kẹo, xem phim ma, tham gia những hoạt động rùng rợn... nhằm tạo không khí ma quái. Tâm lý học chỉ ra rằng việc tiếp xúc với các hoạt động kinh dị có ý nghĩa tích cực về mặt tinh thần. Song, có một hoạt động thưởng thức Halloween ít người biết, với lợi ích cũng không kém cạnh, đó là chơi búp bê hắc hóa!
Halloween là dịp để người lớn và trẻ nhỏ "bình thường hóa" những nỗi sợ vô hình lẫn hữu hình như kẻ thủ ác, ma quỷ, phù thủy, vong hồn xấu xa...
Từ lâu, Halloween đã là một dịp lễ khuyến khích con người khai mở phần "hắc ám" trong bản ngã thông qua những bộ cánh hóa trang có phần đen tối. Trước đây, nhiều người cho rằng tiếp xúc với những thứ rùng rợn hoặc kinh dị có thể kích hoạt nỗi sợ nguyên thủy của con người, gia tăng căng thẳng, lo âu... Thậm chí, chúng ta còn sáng tạo ra thuật ngữ "samhainophobia" chuyên biệt để chỉ nỗi sợ Halloween, với "Samhain" là tên ngày lễ gốc của Halloween (1), (2).
Song, trái ngược với những định kiến tiêu cực, Halloween và những trò chơi, phim ảnh hay các loại hình nghệ thuật kinh dị còn có lợi ích tích cực đối với sức khỏe tinh thần của chúng ta (3).
Và trong đó, búp bê hắc hóa (living dead doll), ngoài là một tác phẩm thủ công nghệ thuật, còn là một biện pháp chữa lành.
Búp bê hắc hóa (living dead doll) là gì?
Búp bê hắc hóa là khái niệm xuất hiện lần đầu tại Hoa Kỳ vào khoảng năm 1998, được sáng tạo bởi Ed Long và Damien Glonek, sau này được thương mại hóa bởi công ty Mezco Toyz từ năm 2000. Vào thời điểm được ra mắt, búp bê hắc hóa đã nhanh chóng tạo nên cơn sốt trong cộng đồng người hâm mộ phong cách Gothic vì nó đã "gói ghém một cách dí dỏm các chủ đề của phong cách Gothic cho đối tượng tuổi teen".
Lúc đó, nhiều người tuổi teen còn xa lạ với phong cách này.
Về mặt ý tưởng và phân loại, búp bê hắc hóa có rất nhiều loại, từ búp bê thu nhỏ, búp bê vải vụn (rag doll), búp bê thời trang, với chiều cao từ 25cm - 33cm, thậm chí có loại được làm bằng sứ cao tận 45cm...
Sự "hắc hóa" rùng rợn còn nằm ở chỗ: Mỗi con búp bê đều đi kèm với giấy chứng tử, nguyên nhân lìa trần, câu chuyện khốn khó lúc "còn sống" và đôi khi là... kèm cả cỗ quan tài.
Sau thành công ngoài mong đợi khi ăn theo bộ phim truyền hình Buffy The Vampire Slayer (1997 - 2003), búp bê hắc hóa dần trở thành một lối chơi, một món phụ kiện đối với những tín đồ gothic. Kể từ đó, mỗi con búp bê đều tách hẳn khỏi văn hóa đại chúng và sở hữu câu chuyện riêng mà qua đó, người chơi có thể hưởng được nhiều lợi ích chữa lành về mặt tâm lý (4).
Tại sao có người lại thích những thứ rùng rợn và búp bê hắc ám?
Trong nhiều trường hợp, tham gia vào các hoạt động kích thích nỗi sợ hãi đồng nghĩa với việc bạn đang tích cực điều chỉnh cảm xúc của bản thân. Và sau trải nghiệm kinh dị, bạn sẽ thấy mình bị nỗi sợ hãi lấn át và sau đó bạn sẽ sử dụng hàng loạt chiến lược khác nhau để vượt qua nỗi sợ hãi đó.
Các nhà tâm lý học phát hiện ra rằng nhiều người học được những bài học tinh thần quan trọng và phát triển bản thân nhờ xem những bộ phim kinh dị, hoặc đi đến những ngôi nhà ma ám, hoặc đơn giản là chơi búp bê rùng rợn.
Theo phân loại của Mathias Clasen, Tiến sĩ, Phó Giáo sư Văn học và Truyền thông, cũng là đồng Giám đốc của Phòng Thí nghiệm Thực địa Sáng tạo tại Đại học Aarhus (Đan Mạch), người chơi búp bê hắc hóa có thể được phân loại tạm thời thành 3 kiểu như sau (5):
Con nghiện adrenaline: Những yếu tố kinh dị về câu chuyện nền, tiểu sử búp bê, cho đến phục trang của nhân vật khiến họ thích thú và gia tăng tiết ra adrenaline – một hormone có tính gây nghiện. Nhóm người này chỉ đơn thuần là người yêu thích bộ môn này và cảm thấy tích cực khi chơi búp bê.
Kiểu thứ hai còn được gọi là "nắm tay trắng bệch" (white knuckle) là những người xem búp bê hắc ám như một cách giải tỏa áp lực. Kiểu người này dễ sợ hãi hơn và không nhất thiết phải trở nên thích thú với những kích động quá mạnh mẽ, nhưng họ coi việc thực hiện các trò kinh dị là một thử thách cá nhân để vượt qua, với kết quả cuối cùng là sức khỏe tâm thần còn nguyên vẹn.
Cuối cùng là kiểu "đồng đen" (dark coper). Những người này thật sự dùng trò kinh dị để đối phó với khó khăn trong cuộc sống. Đối với họ, những câu chuyện kể, búp bê hắc hóa và những trò kinh dị khác là liều thuốc chữa trị chứng lo âu phổ quát và trầm cảm lâm sàng.
Vì sao búp bê hắc hóa và các trò rùng rợn lại giúp chữa lành tâm lý?
Để hiểu được lý do vì sao giới mộ điệu phong cách gothic lại mê mệt dòng búp bê này, chúng ta phải lần về giá trị của những câu chuyện kinh dị, của việc tiếp xúc với những điều ghê rợn và những chủ đề từng bị cho là tiêu cực và cấm kỵ.
1. Tạo sự đồng cảm qua câu chuyện nền của búp bê
Con người vốn là giống loài thích kể chuyện. Những câu chuyện không chỉ cho ta thêm kiến thức, mà còn là để chúng ta "diễn tập" thông tin, nhằm chuẩn bị những chiến lược đối phó, dù là với tác nhân gây căng thẳng hay tình huống nguy hiểm.
Thông qua câu chuyện của búp bê hắc hóa, chúng ta học được những bài học mà nếu gặp phải ngoài đời thực, có khi ta phải trả một cái giá thật đắt.
Giả sử, với búp bê Nữ Thần Báo Tử trong hình, cái chết được coi như điều tất yếu không thể tránh khỏi. Với đôi mắt nhắm nghiền chỉ mở khi có người qua đời, Nữ Thần giúp người chơi hiểu về thái độ trung dung đón nhận những khốn khó trong cuộc sống.
2. Chơi sắm vai và phương pháp tập nhiễm nhằm "bình thường hóa" nỗi sợ
Tương tự như với phim kinh dị và những câu chuyện kể rùng rợn, búp bê hắc hóa cũng giúp giảm căng thẳng. Theo Michelle Cutler, Phó Giáo sư Tâm lý học Lâm sàng tại Trường Tâm lý học chuyên ngành Chicago (Hoa Kỳ), khi cùng người khác đối diện với những điều gây sợ hãi, chúng ta càng có khả năng vượt qua nó. Tương tự, khi đọc tiểu sử về búp bê và quá trình búp bê trở nên "hắc hóa", người chơi có thể nâng cao mức độ đồng cảm, đồng điệu.
Việc học hỏi từ những câu chuyện bi ai của búp bê cũng giống như một phép diễn tập - theo liệu pháp tiếp xúc (exposure therapy) thuộc tâm lý học hành vi - về những chủ đề tiêu cực, như là cái chết, sự bắt nạt, ruồng bỏ, lừa dối (6). Qua đó, người chơi sẽ có thêm góc nhìn và các lựa chọn đương đầu với tình huống tương tự nếu chẳng may gặp phải.
Hình thức diễn tập từ việc tưởng tượng câu chuyện của các búp bê trong đầu được Stuart Brown và Christopher Vaughan - đồng tác giả của tựa sách Play: How it Shapes the Brain, Opens the Imagination, and Invigorates the Soul - chứng minh là có mối liên hệ mật thiết đến việc cải thiện sức khỏe tinh thần ở người lớn (7).
3. Tạo mối gắn kết giữa người và vật
Chơi búp bê hắc hóa giúp bình thường hóa những nỗi sợ có phần mơ hồ, từ đó soi rọi ánh sáng, giúp làm rõ những định kiến vốn có về bi kịch và số phận con người. Cũng giống như cách nhân vật Wolfcastle trong The Simpsons nói rằng: "Quái vật là một sản phẩm hắc hóa do chính con người tạo ra". Trong vở/tiểu thuyết Frankenstein, chúng ta lại được gợi nhắc rằng cái gọi là "con người văn minh" trong xã hội mới là thứ đáng sợ nhất, vì những nhãn dán mà họ áp đặt lên người yếu thế.
Cũng bằng cách thức đó, búp bê hắc hóa mở ra không gian mới để người chơi thoải mái thảo luận và cởi mở về những góc khuất khác trong xã hội mà họ có thể bỏ sót hoặc vô tình dán những cái nhãn sai lệch cho người trong cuộc.
4. Xây dựng tâm thế chuẩn bị, tăng khả năng đối phó với những tình huống xấu
Phần đông những người mắc chứng lo âu cảm thấy khốn cùng với cơn lo âu của mình là vì những điều vô định. Họ không biết điều gì sẽ xảy đến và nếu điều đó xảy đến, họ không biết phải làm thế nào. Chẳng hạn, bạn đặt một bộ phim ma phương Đông, bạn sẽ dự trù được việc có những tình tiết hù dọa kiểu tâm lý đậm chất Á Đông. Song, liệu bạn có thể dự đoán được bạn sẽ cảm thấy thế nào nếu bị bắt nạt, bị chèn ép, bị ruồng bỏ...? Hay bạn sẽ hành xử như Sadie trong video trên?
Búp bê hắc hóa và câu chuyện nền của chúng chính là câu trả lời cho bạn. Có những búp bê không có quá nhiều câu chuyện, có những búp bê thì câu chuyện không giống với thực tiễn của bạn. Nhưng điều quan trọng là bạn có được góc nhìn, sự đồng cảm và hiểu được giá trị của bi kịch mà búp bê đã gánh chịu, để từ đó tự đưa ra chiến lược đối phó với những vấn đề cá nhân.
Một nghiên cứu của Giáo sư danh dự John Johnson và cộng sự thuộc Khoa Tâm lý học tại Đại học bang Pennsylvania nhận thấy rằng, những người hâm mộ phim kinh dị ít có vấn đề về tâm lý hơn trong thời kỳ đại dịch COVID-19 hoành hành (8). Cụ thể hơn, những mọt phim yêu thích dòng phim sinh tồn (prepper film) có tâm thế ứng phó trước thảm họa tốt hơn người thường.
Tóm lại, có thể nói rằng việc chơi búp bê hắc hóa giúp xây dựng sự kiên cường và sức bật tâm lý (resilience) trước bị kịch hoặc nghịch cảnh (9).
Dẫu có nhiều lợi ích về mặt sức khỏe, nhưng búp bê hắc hóa vẫn gặp một số phản đối từ các nhà làm chính sách. Chính phủ Ireland, Hy Lạp, Singapore đều từng ra lệnh cấm búp bê hắc hóa vì cho rằng đó là "mối đe dọa nghiêm trọng đến sự hình thành và phát triển nhân cách và sức khỏe tâm thần một cách bình thường của trẻ" (10), (11), (12).
Hy vọng bài viết này sẽ mang đến cho bạn đọc thêm vài góc nhìn về búp bê hắc hóa và những người yêu thích lối sống gothic. Tựu trung, như đùng tinh thần của ngày lễ Halloween, có lẽ các búp bê này chỉ muốn đưa tới cho chúng ta một thông điệp rằng "cái chết là khởi đầu của sự sống".
Comments