Khoa học chứng minh mùi hương giúp tăng cường trí nhớ, đánh thức ký ức

Hơn 200 năm trước, đại thi hào Nguyễn Du từng viết trong "Truyện Kiều" rằng "hương gây mùi nhớ" để diễn tả nỗi tương tư của Kim Trọng dành cho Thúy Kiều. Đến tận ngày nay, câu thơ ấy vẫn còn chính xác, đặc biệt là khi các nhà khoa học đã chứng minh được rằng mùi hương thực sự có khả năng khơi dậy những ký ức ngủ quên trong tâm trí của chúng ta. Điều này liên quan đến cơ chế mà não bộ xử lý mùi hương và ký ức. Cụ thể ra sao?

Cách mùi hương khơi dậy những ký ức ngủ quên

"Nostalgic smells" (hoài niệm mùi hương) là cụm từ dùng để chỉ những mùi thơm gợi lại kí ức hoặc cảm xúc của quá khứ (1). Đây là những mùi thơm có khả năng kích thích chúng ta nhớ lại những trải nghiệm, ký ức, để có thể "sống lại" với những cảm xúc từ quá khứ.

Ví dụ như mùi nước xả vải mỗi khi bạn đi học về giữa trưa thấy mẹ đang giặt đồ sau hiên nhà, mùi đất của cơn mưa chiều mùa hạ xông lên từ gốc phượng trước cửa sổ lớp học, mùa của "bánh mì Sài Gòn" trên chuyến xe lam mà bạn từng ngồi nép trong vòng tay ba khi đi từ quê lên thành phố... Tóm lại, "nostalgic smells" là một cụm từ để chỉ những mùi thơm gắn liền với hồi ức và cảm xúc của riêng mỗi người, nơi mà những câu chuyện (gần như) không thể tái hiện lần nào nữa trong đời.

Đã có nghiên cứu chứng minh rằng những ký ức được khơi gợi bởi mùi hương thậm chí mang lại nhiều cảm xúc hơn những ký ức được kích hoạt bởi các phương thức giác quan khác (như là hình ảnh, lời nói...) (2).

Có thể hiểu rằng một mùi hương quen thuộc trong quá khứ có thể đánh thức những vùng nhớ mà ta đã "tạm quên" về những sự kiện hoặc con người liên quan đến mùi hương ấy. Lý do là vì bộ não được kết nối chặt chẽ để tạo ra các liên kết mạnh mẽ giữa mùi hương và ký ức. Cụ thể, khứu giác kết nối trực tiếp với não bộ thông qua hai vùng não là vùng hải mã (khu vực liên kết với trí nhớ và nhận thức) và hạch hạnh nhân (vùng não chịu trách nhiệm xử lý cảm xúc) (3). Khi ta ngửi thấy một mùi hương nào đó, nó sẽ gửi tín hiệu đến các vùng não tương ứng này, từ đó kích hoạt những ký ức và cảm xúc một cách sống động hơn bao giờ hết.

Mô hình trí nhớ của Atkinson-Shiffrin là một mô hình mô tả cách thông tin được xử lý và lưu trữ trong hệ thống trí nhớ của con người. Mô hình này bao gồm ba giai đoạn là trí nhớ cảm giác, trí nhớ ngắn hạn và trí nhớ dài hạn. Và vào năm 2018, một báo cáo được công bố trên tạp chí chuyên khoa về thần kinh Cerebral Cortex cho thấy bộ não của chúng ta có thể mở khóa vào một số ký ức dài hạn nhất định nhờ vào mùi hương (4).

Khơi gợi cảm xúc và đánh thức ký ức

Một trong những tác gia người Anh gốc Thụy Sỹ - Alain de Botton - đã từng viết: "Hầu hết thời thơ ấu của chúng ta không được lưu trữ trong những bức ảnh mà là trong một vài miếng bánh quy, ánh sáng ban ngày, mùi hương, thảm dệt..." (5).

Nếu bạn hỏi những nhà chế tạo nước hoa hàng đầu thế giới rằng mùi hương cụ thể nào sẽ làm sống lại những ký ức mạnh mẽ, có khả năng họ cũng sẽ kể về thời thơ ấu của mình. Ngành công nghiệp nước hoa được xây dựng xung quanh mối liên hệ này, với các nhà chế tạo nước hoa luôn tìm cách phát triển các loại nước hoa có thể chuyển tải vô số cảm xúc và tình cảm, từ ham muốn quyền lực, sức sống đến thư thái. Những loại nước hoa gợi nhớ về những kỷ niệm hạnh phúc có thể giúp khơi gợi nỗi nhớ và giảm bớt lo lắng khi căng thẳng bằng cách gợi lại cho ta những hồi ức đẹp đẽ này (6). Bên cạnh đó, một số nghiên cứu cũng đã chỉ ra rằng mùi hương khơi gợi nỗi nhớ có tác động tích cực đến lòng tự trọng, sự tự tin, lạc quan, kết nối xã hội và ý nghĩa cuộc sống (7).

Ở mức độ cá nhân hơn, mùi hương còn cực kỳ quan trọng để tạo nên sức hấp dẫn giữa người với người. Công ty GenePartner có trụ sở tại Zurich (Thụy Sĩ) của Tiến sĩ & nhà di truyền học Tamara Brown đã thực hiện cuộc nghiên cứu cho thấy mùi cơ thể của mỗi người (được tạo ra bởi cùng các gen cấu thành hệ miễn dịch) có thể giúp chúng ta lựa chọn bạn đời trong tiềm thức và gắn kết sâu sắc với người nào đó nhờ vào mùi hương (8).

Bà giải thích thêm: "Nghiên cứu ở động vật, chủ yếu là chuột, cho thấy chúng đánh hơi mùi cơ thể theo bản năng để chọn bạn tình có hệ thống miễn dịch khác với mình, nhờ đó sinh ra lứa con cái khỏe mạnh hơn vì có khả năng miễn dịch tốt hơn". Mặc dù các bằng chứng khoa học vẫn còn sơ sài, nhưng một thí nghiệm tại Đại học Bern (Thụy Sĩ) đã đưa các nữ tình nguyên viên ngửi những chiếc áo phông đẫm mồ hôi từ những người đàn ông khác nhau để đánh giá sự hấp dẫn dựa vào mùi hương. Kết quả cho thấy hầu hết phụ nữ lại thích mùi của những người đàn ông có gen khác với gen của họ. Điều này phần nào chứng minh cơ chế chọn lựa mùi hương của bạn tình theo gen khác nhau cũng xảy ra ở con người. Tiến sĩ Tamara Brown đúc kết: "Chúng ta có cơ quan tiếp nhận mùi hương chuyên biệt trong niêm mạc mũi để phản ứng với mùi hương của người khác - một cách vô thức - và thu hút chúng ta đến với những người có bộ gen khác với chúng ta".

Tận dụng mùi hương tăng cường trí nhớ

Từ mối liên kết giữa trí nhớ và mùi hương, ta có thể vận dụng việc truyền hương thơm vào quá trình cải thiện trí nhớ.

Các nghiên cứu trước đây đã từng cảnh báo rằng việc đánh mất khứu giác có thể là tiền đề dự đoán sự phát triển của gần 70 bệnh thần kinh và tâm thần, bao gồm Alzheimer, Parkinson, tâm thần phân liệt và nghiện rượu (9). Tuy nhiên, khi những người mắc chứng mất trí nhớ vừa phải được ngửi khoảng 40 mùi khác nhau vào hai thời điểm riêng biệt trong ngày, họ thể hiện khả năng ngôn ngữ và trí nhớ cao hơn. Nó cũng giúp họ giảm bớt trầm cảm và tăng cường khứu giác.

Mất nhận thức ở người lớn tuổi là một vấn đề đang gia tăng trong xã hội của chúng ta và cần phải phát triển các phương pháp điều trị tại nhà, ít tốn chi phí, đơn giản và hiệu quả. Một nghiên cứu khác từ Đại học California (Mỹ) cũng khám phá và chứng minh được việc sử dụng máy khuếch tán tinh dầu vào ban đêm có thể cải thiện khả năng nhận thức và trí nhớ ở người lớn tuổi (10). Cụ thể, vào mỗi đêm, các cá nhân từ 60 - 85 tuổi được tiếp xúc với chất tạo mùi thông qua thiết bị xông hương, mỗi lần khoảng 2 giờ và luân phiên thay đổi 7 mùi hương khác nhau trong tuần. Kết quả cho thấy việc kích thích khứu giác ở mức tối thiểu được thực hiện vào ban đêm sẽ tạo ra những cải thiện về cả chức năng nhận thức và thần kinh, đem đến một phương thức hiệu quả và ít tốn công sức để cải thiện sức khỏe não bộ.