Nghề nghiệp nào "an toàn" trước viễn cảnh AI thay thế con người?

Với tốc độ phát triển chưa từng thấy của lĩnh vực trí tuệ nhân tạo hiện nay, không ít chuyên gia đang lo ngại về việc máy móc sẽ tước đi hầu hết công việc của con người và thay họ vận hành thế giới. Ước tính sẽ có khoảng 300 triệu công việc bị AI thay thế, đồng nghĩa với việc 18% công việc trên toàn cầu có thể được tự động hóa (1).

AI đã và đang ngày càng làm tốt trong việc thấu hiểu bản chất con người. Tuy nhiên, vẫn có những "vùng an toàn" mà AI chưa thể chạm đến và những ưu thế mang "tính người" này sẽ giúp chúng ta tạo thêm việc làm mới, song song với sự tiến bộ của công nghệ.

Lợi thế của nông dân, giáo viên và tài xế xe tải

Trong một bài viết trên Diễn đàn Kinh tế Thế giới (World Economic Forum - WEF), nhà báo Ian Shine đã hỏi ChatGPT rằng: "AI không thể thay thế những công việc nào?". Công cụ chatbot đã đưa ra câu trả lời dài 275 từ trong vòng vài giây, nhưng khi Ian Shine yêu cầu giảm số từ xuống còn 50, nó phản hồi chậm hơn rất nhiều.

Điều đó chứng minh một điều (vốn nằm trong câu trả lời ban đầu của ChatGPT), rằng AI không thể thay thế:

• Công việc đòi hỏi khả năng phán đoán, ra quyết định.

• Công việc cần đến tiến trình giao tiếp phức tạp, nhiều sắc thái (nuanced communication - phương thức trò chuyện với nhiều thay đổi tinh tế trong giọng điệu, cảm xúc, cách lựa chọn từ ngữ, ngôn ngữ cơ thể…) (2).

Những nhiệm vụ này liên quan đến một số phẩm chất đặc trưng của loài người mà các bộ máy nhân tạo chưa có, chẳng hạn như trí tuệ xã hội, trí tuệ cảm xúc, khả năng sáng tạo, sự khéo léo về mặt vận động thể chất… Theo báo cáo Tương lai Việc làm 2023 của WEF, tư duy phân tích và tư duy sáng tạo là những kỹ năng quan trọng nhất đối với người lao động trong thời điểm này, tiếp đó là khả năng phục hồi, tính linh hoạt, nhanh nhạy, khả năng tự tạo động lực, tự nhận thức, cũng như trí tò mò và tinh thần học tập suốt đời (3).

Khảo sát ở 45 nền kinh tế từ khắp các khu vực trên thế giới cho thấy rằng 14 triệu việc làm sẽ mất đi trong vòng 5 năm tới (dự kiến tạo ra 69 triệu việc làm mới và loại bỏ 83 triệu việc làm cũ). Mức tăng trưởng việc làm cao nhất trong giai đoạn 2023-2027 sẽ thuộc về các nhóm ngành đòi hỏi những kỹ năng mà ChatGPT đã trình bày ở trên, trong đó có nông nghiệp, giáo dục, logistics và quản lý chuỗi cung ứng (4).

Cụ thể, việc làm cho nông dân và các chuyên gia nông nghiệp sẽ tăng 30% (thêm 4 triệu việc làm mới). Nguyên nhân chính tới từ việc người lao động trong lĩnh vực này ít bị chi phối bởi AI tạo sinh (Generative AI - thuật toán tự sáng tạo nội dung như hình ảnh, video, âm thanh, mã code, văn bản) và các mô hình ngôn ngữ lớn như ChatGPT. Ngoài ra, việc tích hợp công nghệ cao để phát triển nông nghiệp thông minh, thích ứng với biến đổi khí hậu cũng đem lại không ít cơ hội mới cho người nông dân.

Lĩnh vực giáo dục sẽ có thêm 3 triệu việc làm cho giảng viên giáo dục nghề nghiệp và giảng viên đại học, cao đẳng, xuất phát từ nhu cầu học tập cao cùng mức độ ứng dụng công nghệ mới nổi ngày càng tăng trên thị trường.

Các doanh nghiệp cũng đang nỗ lực thu hẹp khoảng cách kỹ năng của nhân viên để giúp họ bắt kịp thời đại, tránh bị máy móc thay thế. Nghề lái xe dự kiến không có khả năng biến mất trong tương lai gần do kỳ vọng về xe tự lái tương đối thấp. Cùng với đó, tình trạng thiếu tài xế xe buýt và xe tải hạng nặng trong ngành logistics và quản lý chuỗi cung ứng sẽ nâng số lượng việc làm mới thêm 2 triệu.

Bên cạnh đó, quá trình chuyển đổi xanh, giảm thiểu biến đổi khí hậu và nâng cao nhận thức người tiêu dùng về các vấn đề bền vững đang được đẩy mạnh, mở ra nhiều cơ hội mới hấp dẫn trên thị trường việc làm. Trong đó, các vai trò như kỹ sư năng lượng tái tạo, kỹ sư hệ thống, kỹ sư năng lượng mặt trời, chuyên gia phát triển bền vững… dự kiến sẽ tăng thêm 1 triệu việc làm.

Ba "vùng an toàn" mà AI chưa giỏi bằng con người

Martin Ford, tác giả quyển sách Rule of the Robots: How Artificial Intelligence Will Transform Everything, đã hệ thống lại ba nhóm công việc có thể nằm trong "vùng cách ly" giữa bối cảnh AI đang dần thay thế con người.

Đầu tiên là những việc đòi hỏi sáng tạo thực sự. "Bạn không làm theo công thức hay chỉ sắp xếp lại mọi thứ, mà nghĩ ra được những ý tưởng mới và xây dựng một điều gì đó mới" - Martin Ford chia sẻ (5).

Thực tế cho thấy không phải loại hình sáng tạo nào cũng an toàn, ví dụ như thiết kế đồ họa hoặc nhiệm vụ thiên về nghệ thuật thị giác (hiện AI đã có khả năng tạo ra những bức tranh mang tính thẩm mỹ cao từ văn bản hoặc hình ảnh chân dung 3D tinh xảo, giống với hình ảnh con người thực tế) (6), (7). Tuy nhiên, một số công việc sáng tạo vẫn đòi hỏi tính bảo mật tương đối, như trong lĩnh vực kinh doanh, pháp luật và y tế, chúng ta cần những CEO, luật sư, bác sĩ đủ sáng tạo để nghĩ ra ý tưởng kinh doanh, chiến lược pháp lý và giải pháp chữa bệnh mới. Đó vẫn là mảnh đất để con người phát triển và điều này nói lên tầm quan trọng của tư duy sáng tạo.

Loại công việc thứ hai mà AI khó có thể thành thạo là những việc liên quan đến mối quan hệ giữa người với người.

Nhà lãnh đạo doanh nghiệp, chuyên gia tâm lý trị liệu hay diễn giả truyền cảm hứng cần có hiểu biết rất sâu sắc về con người. Công việc của họ - dù là khơi dậy sự hào hứng, cam kết làm việc của đội nhóm để hướng đến mục tiêu chung, chữa lành cho những chấn thương tinh thần hay động viên người khác tìm thấy ý nghĩa cuộc sống - đều đòi hỏi trí tuệ cảm xúc, sự đồng cảm, khả năng kết nối liên cá nhân, mà chưa một robot tiên tiến nào có thể "tái tạo" được.

Vùng an toàn thứ ba là những nghề yêu cầu di chuyển nhiều, sự khéo léo về thể chất và kỹ năng giải quyết vấn đề trong tình huống khó dự đoán. Theo Martin Ford, các công việc chân tay như thợ điện, thợ hàn, thợ sửa chữa máy móc có lẽ là loại việc khó tự động hóa nhất vì người làm việc luôn phải đối mặt với những vấn đề đa dạng. "Để tự động hóa kiểu công việc này, chúng ta sẽ cần đến robot khoa học viễn tưởng như C-3PO trong phim Star Wars" - Ford nhận xét (5).

Một trong những lợi thế lớn của não bộ con người so với trí tuệ nhân tạo là nó được "gắn" vào cơ thể người thật. Máy móc chưa đạt được độ chính xác, khéo léo về mặt vận động thể chất như con người. Điều này lý giải một phần vì sao người ta dự đoán các nhóm ngành như nông nghiệp và vận chuyển sẽ đạt mức tăng trưởng việc làm mạnh trong vòng 5 năm tới.

"Chúng ta thường cho rằng một nền giáo dục tốt hoặc vị trí được trả lương cao là những điều kiện thuận lợi để tránh bị AI thay thế. Tuy nhiên, tương lai của nhân viên văn phòng đang có khả năng bị đe dọa nhiều hơn so với tài xế lái xe hơi kiếm sống, vì chúng ta vẫn chưa có xe tự lái, nhưng chắc chắn AI có thể viết báo cáo" - Ford cho biết. Điều quan trọng có lẽ là việc thử thách bản thân trong một môi trường liên tục thay đổi với những nhiệm vụ khó dự đoán trước. Và để làm được điều này, các phẩm chất như linh hoạt, kiên cường và khả năng phục hồi là không thể thiếu.